Add
Private Notes
Overzicht van wat er in de hele serie te zien zal zijn. De nieuwe eeuw begon vol hoop en enthousiasme.: Nooit meer oorlog! Werk en eten voor iedereen! Hoe anders liep het. De twintigste eeuw zou één van de gruwelijkste ooit worden. Het volk kreeg de macht in handen en zou die macht keer op keer afstaan aan steeds weer nieuwe onbetrouwbare leiders.
Als je de tegenstellingen van de nieuwe eeuw zou moeten tonen moest je afreizen naar twee keizerlijke steden. In Berlijn werd de moderniteit met wild, ongeremd enthousiasme omarmd Keizer Wilhelm's Berlijn moest het nieuwe Duitsland verbeelden, groter, sterker, beter. In Wenen ondertussen wil de oude Keizer Franz Josef niets van dit alles weten. In zijn Biedermeier idylle sluit hij zich af voor de ophanden zijnde veranderingen. Maar in de kelders en kroegen van de Keizersstad was de rot al ingezet. De mislukte schilder Adolf H kon haast niet wachten tot de veranderingen kwamen.
De Eerste Wereldoorlog zou in één klap een eind maken aan al het optimisme waarmee de eeuw begonnen was. Op 28 juni schiet de Servische boerenzoon Gavrilo Princip in Sarajevo de Habsburgse kroonprins Franz Ferdinand dood. Zes weken later staan de legers tegenover elkaar. In Wenen vindt Mak de kleinzoon van de vermoorde Franz Ferdinand. In Sarajevo ontmoet hij in het kapotgeschoten voormalige Joegoslavië Mile Princip, de achterneef van de dader. Zijn oudoom is, afhankelijk van hoe de politieke wind waait, dan weer held, dan weer terrorist.
Al snel na het uitbreken van de oorlog blijkt dat het conflict niet het verfrissende robbertje knokken is dat men had verwacht. Men graaft zich in en begint een lange, langzame doodsstrijd waarbij men naar steeds nieuwere manieren zoekt om de tegenstander te vernietigen. Mak reist af naar Ieper, België, waar de littekens van de oorlog negentig jaar na dato nog steeds zichtbaar zijn.
1916. De oorlog sleept voort, op de eerste dag van het offensief aan de Somme vallen bijna 60.000 slachtoffers aan Engelse zijde alleen. Wanhopig probeert men een doorbraak te forceren maar ondanks de komst van het nieuwe geheime wapen, de tank, blijft men hopeloos vast zitten. Oproepen van pacifisten als Ernst Friedrich om"de oorlog de oorlog te verklaren" worden overschreeuwd in het wapengekletter. Mak reist af naar Bovington, de rustplaats voor Brits geweld, en naar de Somme, de plek waar het Britse Rijk haar "best and brightest" verloor. Als altijd zorgde de oorlog voor veel technologische snufjes. Mooie, zoals plastische chirurgie, maar vooral lelijke als mosterdgas, vlammenwerpers en: de tank. In Bovington in Engeland staat een tankmuseum, zoals alleen Engelsen dat kunnen neerzetten. De conservator Willey is getrouwd met de tank. Maar interessanter is de legerbasis eromheen, waar dagelijks tankveteranen uit Irak rondjes rijden en oefenen. Eens per week zijn ze in het museum om voor bezoekers demonstraties te geven en om van de oude tanks te leren hoe ze hun moderne tanks moeten pimpen. De tankoorlog van toen en die van nu blijkt niet zo heel erg anders te zijn. In Frankrijk groef een boer een tank op uit de modder en zette hem in zijn schuurtje. Geert Mak reist door het front van Noord Frankrijk aan de hand van filmbeelden van filmer Geoffrey Malins, die "De slag aan de Somme " filmde. In een hotelletje aan de Somme gruwelen Duitse oorlogstoeristen bij de foto's van de vader van Tommy Spree. Zijn pamflet 'Krieg der Kriege', een afschuwelijke fotoreeks van frontsoldaten die zo misvormd waren dat je niet begrijpt dat ze nog kunnen leven, werd overal verboden, omdat het de mensen thuis een te realistisch beeld van de oorlog zou geven.
Het ziet er slecht uit voor het Franse leger in 1917, het lijdt enorme verliezen en kan geen enkele vooruitgang boeken. In de loopgraven muiten de soldaten en masse en slechts grootschalige executies weten de manschappen weer in het gareel te krijgen. Om haar bondgenoot te steunen stuurt de Russische tsaar duizenden van zijn soldaten naar het westelijk front. Vanuit de franse loopgraven moeten zij vernemen hoe langzaamaan hun thuisland in een chaos verwordt.
In Rusland ging het ondertussen werkelijk mis. De smadelijke nederlagen tegen de Duitse legers brachten het wankele regime van Tsaar Nicolaas II een fatale slag toe. Het leger desintegreerde, de economie lag plat en een bonte verzameling van revolutionairen, ruziezoekers en doemsprekers vulden de straten van Sint-Petersburg. Een van hen was Vladimir Iljitsj Oeljanov, een communist die later beter bekend zou staan als Lenin. Vanuit zijn ballingsoord Zürich vertrok hij via Stockholm en Helsinki naar de Tsarenstad. Zijn aankomst, zo wil het verhaal, was een Grote Gebeurtenis. Lenin’s komst zou het begin van de Oktober Revolutie inluiden. Precies zoals we dat nog steeds terugvinden in de oude Sovjetpropaganda. Met name de films van Eisenstein tonen Lenin als een leider en verlosser, iemand waar men al die tijd al had gewacht. Geert Mak reist af naar Sint-Petersburg om er achter te komen wat er van dat verhaal, en van de werkelijke gebeurtenissen, is overgebleven.
De onrust na het verlies duurt voort in Duitsland. De nederlaag zet alle tegenstellingen op scherp en slechts één enkele man lijkt de zaak bij elkaar kunnen te houden: Walter Rathenau. Als deze man in 1922 door rechtse extremisten wordt vermoord lijkt er voor Duitsland niemand meer te zijn die het land kan redden.
Alles waar Hitler in de jaren dertig van droomde had Mussolini al in de jaren '20 bereikt. In zijn geboorteplaats Predappio staat nog steeds het graf van il Duce. De man die Italië na jaren van gefnuikte ambities weer haar trots terug gaf. Dat hier veel geweld voor nodig was deert de meeste bewoners en bezoekers van het dorp nauwelijks. Mussolini's graf blijft een bedevaartsoort voor Italianen die terug verlangen naar de tijd dat hun land een echte, krachtige natie was.
In de woelige jaren na de moord op Rathenau ontstaat er uit de wanorde een nieuwe stadscultuur in het bankroete Berlijn. Dit waren de "Goldene Jahren Zwanzig" waar het culturele leven floreerde voordat Hitler de macht zou grijpen in 1933. Niet ordelijk en martiaal, zoals de oude keizer het zich had voorgesteld, maar juist wild en hedonistisch. Het was dansen op de vulkaan, iedereen wist dat de "gouden jaren" van Berlijn niet eeuwig konden blijven. Maar juist die wetenschap leek de Berlijners alleen maar aan te vuren voor zolang het nog kon duren. We volgen Wolfgang Rothe, die de grootste filmcollectie van het Berlijn in de jaren twintig heeft. Hij zag Berlijn als een smeltkroes van allerlei culturen, bruisend en vol leven. Het waren geen jaren van echt goud, maar eerder vergulde jaren. Sebastian Haffner heeft in zijn boek Geschichte eines Deutschen. Erinnerungen 1914-1933 minutieus beschreven hoe de sfeer in de stad was, hoe de ramp, dat het nazisme heette, aangevoeld had kunnen worden. Duitsers hadden ongelovig en geschokt gereageerd bij publicatie van het boek. Het gevoel "Wir haben es nicht gewüsst" heerste toen al. In aflevering 10 gaan we terug naar het jaar 1929, naar Berlijn, een plek waar een gebrek aan orde was, een plek waar de Weimar-republik ongeliefd was, en de ecomische crisis uitbrak, een voorbode voor Hitlers opkomst.
Stalin was aan de macht en dat betekende voor velen een leven in de goelags of zelfs het einde daarvan. Iedereen kon gezien worden als een " enemy of the people", een vijand van het communisme. Zoals het jongetje Pavlik, die zijn eigen vader aangaf bij de politie.
De burgeroorlog in Spanje leeft meer dan ooit, meer dan het rechtse deel van de natie lief is. In massagraven door heel spanje liggen nog 35000 vermisten, 'rooien' die op mysterieuze wijze verdwenen, niet alleen tijdens de oorlog, maar ook onder Franco's dictatuur. Hun kleinkinderen hebben nu de handen ineen geslagen om hen op te sporen en een waardige begrafenis te geven.
In 1937 opende Hitler in München het Haus der Deutschen Kunst. Binnen kon je alleen die kunst bekijken die de Führer had goedgekeurd. Een klein eindje verderop was een tentoonstelling met het werk dat hij verafschuwde - de zogeheten Entartete Kunst - met werk van onder anderen Marc Chagall, Wassily Kandinsky en Otto Dix. Kijk eens naar Hitler’s wereld door de ogen van de kunstschilder die hij eigenlijk had willen worden. Al in zijn allereerste tekeningen van een pleintje in Wenen liet hij een modern huis dat hem niet beviel gewoon weg. Alsof het nooit bestaan had. Zo zou hij ook aan zijn duizendjarig rijk werken, als de kunstenaar die weg zou gummen wat hem niet beviel.
Hoe kon het dat goed opgeleide mensen uit keurige burgerlijke milieus, mensen van goede smaak, vielen voor de schreeuwerige lelijkheid van het nazi-bewind? Wat trok ze aan in zo’n pervers regime? In dit deel proberen hun kinderen die onmogelijke vraag te beantwoorden. Wat bezielde de adellijke vader van de voormalige Duitse president Richard von Weizsäcker? Waarom bleef hij als hoog Duits diplomaat tot het eind van de oorlog op zijn post? Wat dreef Baldur, de vader van Richard von Schirach? Hij was de zoon van een intendant bij de Weimarse opera en ontwikkelde zich tot de grote man achter de Hitler Jugend.
Tot ver in de jaren zeventig deden de Fransen alsof zij in de oorlog en masse bij de fameuze Résistance hadden gezeten. In werkelijkheid steunde de meerderheid van de Franse bevolking het Vichy-regime van Maarschalk Pétain dat een derde van het land bestuurde, maar in feite naar de pijpen van de Duitsers moest dansen. Uit eigen beweging kondigde Pétain het Statut Juif af, dat alle joodse burgers tot tweederangs Fransen veroordeelde. In deze aflevering het verhaal van Markies Fernand de Brinon, graag geziene gast in hoge nazi-kringen en daarom benoemd tot ambassadeur van het Vichy-regime in het door de Duitsers bezette Parijs. Zijn privé-situatie was ongemakkelijk: de Markies was getrouwd met een joodse vrouw en had twee joodse stiefkinderen. Met een van hen, Bernard Ullmann, reizen we terug naar het Vichy-Frankrijk van toen. Een pijnlijke zoektocht door het Franse geheugen.
Vanachter de tekentafels van de ovenbouwers van de firma Topf und Söhne konden de ingenieurs uit het raam de schoorstenen van Buchenwald zien walmen. De rook kwam uit de door hen ontworpen ovens. Ook in Auschwitz en Bergen-Belsen werden de lichamen verbrand in de allernieuwste ovens van Topf und Söhne. Superzuinige verbrandingsinstallaties, die 24 uur per dag doordraaiden op het lichaamsvet van de lijken zelf. Was je fout als je voor Topf werkte? Had je moeten weigeren de ovens in Auschwitz te onderhouden? En sprak je over wat je in die kampen zag ’s avonds thuis, aan tafel?
De slag bij Stalingrad zou de eerste nederlaag voor Hitler worden en daarmee een keerpunt in de oorlog. De Russen zijn terecht trots op hun overwinning, die miljoenen burgers en soldaten het leven kostte. Maar toch is er iets vreemds aan de manier waarop de Russische veteranen zich de oorlog herinneren. Dat Stalin voor de oorlog nog een vriendschapsverdrag met Hitler gesloten had, kan niemand zich meer herinneren. Dat ze in 1941 bijna door de Duitsers onder de voet gelopen werden ook niet. Laat staan dat iemand nog weet hoe ze tekeer zijn gegaan in Polen. De geschiedenis is vanaf de eerste dag na de slag bij Stalingrad door Stalin en zijn propagandamachine zorgvuldig herschreven.
In 1943 maakte een verliefde dorpsfotograaf een gewaagde foto van de beeldschone Lili Steinmüller. Gewaagd vanwege haar schaarse kleding, maar nog gewaagder omdat hij Pools was en zij Duits. Lili was één van de Duitse ‘kolonisten’ die door Himmler naar Oost-Polen werden gestuurd. Hier, in het zogeheten Generalgouvernement, moest het eerste modelgebied komen van de Duitse Nieuwe Orde. Eerst werden de lokale Joden afgemaakt, toen de Polen weggejaagd, hun kinderen afgepakt en naar Duitsland afgevoerd voor Germanisierung. Twee jaar na de komst van Lili’s familie nemen de Russen de macht over. Wat is er met Lili gebeurd? Een onmogelijke zoektocht door de Poolse bossen langs de grens met Oekraïne naar een dorpje achter een vergeten moeras bij het Russische Smolensk.
Al ver vóór de val van Hitler werd Europa tussen Stalin en het Westen verdeeld. Zo kregen de Russen Polen en Tsjechoslowakije, maar dat wist lang niet iedereen daar. Toen de burgers van Warschau in opstand kwamen tegen de Duitsers, smeekte hun radioman twee maanden lang om hulp. Hij snapt nu nog niet waarom het Russische leger geen vinger uitstak toen de Duitsers heel Warschau in puin legden. De Amerikanen hadden Praag fluitend kunnen innemen. Maar ze deden het niet, de stad was beloofd aan de Russen. Toch staat bij de viering van de bevrijding tegenwoordig de kleinzoon van generaal Patton als eregast op het podium. Beneden hem wordt zijn grootvader nagespeeld door een Tsjech in een origineel Amerikaans uniform. Soms moet je de geschiedenis een handje helpen.
Het Nazi-monster is overwonnen, maar wat te doen met de Duitsers? Bestaat er zoiets als een recht op wraak? Het Duitse volk krijgt er hoe dan ook ongenadig van langs tegen het einde van en in de eerste jaren na de oorlog. Kun je hierover spreken zonder de slachtoffers van de Holocaust tekort te doen? Sasza Malko, de pools-joodse researcher van In Europa, komt in opstand: De Duitsers hebben volgens hem tot in de achtste generatie nog drie keer zoveel pijn verdiend. Toch gaat hij mee naar een oud-officier van het Russische leger die het jarenlange stilzwijgen verbreekt en vertelt over de massale verkrachtingen door zijn soldaten van Duitse vrouwen. Waren het “incidenten” of een bewuste vernedering van de vijand? En wat te denken van “morale bombing”, de geallieerde tactiek om Duitse steden – zoals Dresden – net zolang te bombarderen tot de bevolking op zijn knieën om genade zou smeken? Over smerige methoden in de strijd tegen een smerige vijand.
In het Oostenrijkse Bleiburg slachtten Tito’s partizanen aan het eind van de oorlog meedogenloos tienduizenden ongewapende tegenstanders af. De slachtoffers waren merendeels Ustasha’s, Kroatische fascisten die de kant van Hitler hadden gekozen en honderdduizenden doden op hun geweten hadden. In Kroatië liggen twee dorpjes, slechts van elkaar gescheiden door een riviertje genaamd De Verbinding. Het ene dorp is Servisch, het andere Kroatisch. Het is er vredig, maar er zijn nog talloze rekeningen te vereffenen. Met harde hand wist Tito ook hier meer dan veertig jaar lang zijn “Broederschap en eenheid” op te leggen. Maar na zijn dood was er maar weinig nodig of de tegenstanders van toen bouwden weer door aan hun ketting van steeds maar weer nieuw en gruwelijk verleden.
Hoe lang zou het duren voordat Europa kon leven met de schande van de jodenvervolging? Lange tijd verdrongen de Europese landen hun eigen aandeel in de Holocaust – sommige zijn er nog steeds niet klaar mee. In Israel kwamen voor het eerst sinds jaren de “Avengers” bij elkaar voor een reünie: een groepje inmiddels bejaarde joodse mannen en vrouwen, die vlak na de oorlog de Holocaust wilden wreken door het drinkwater van 6 miljoen Duitsers te vergiftigen. Het was ze bijna gelukt. Zo daadkrachtig als de Avengers waren, zo aarzelend was Europa met het erkennen van het joodse leed. In Europa maakt de grote “ontkenning-rondreis”. Te beginnen in Duitsland, waar de geschiedenisboekjes op school tot het begin van de jaren zestig ergens na Kaiser Wilhelm ophielden. Op school leerde je nauwelijks iets over de nazi’s. In Nederland werd de joodse gemeenschap aangespoord om een erkentelijkheidsmonument op te richten – als dankbetuiging aan het heldhaftige land dat driekwart van zijn joodse bevolking had laten afvoeren. Tegelijkertijd wees de gemeente Amsterdam het verzoek tot het plaatsen van een bescheiden plaquette ter nagedachtenis van de omgekomen Joden af. In Oostenrijk gaf bondskanselier Vranitsky pas in 1992 in een moedige rede toe dat zijn land zich niet als slachtoffer van Hitler kon blijven afficheren. In werkelijkheid had Oostenrijk de Nazi’s enthousiast gesteund. Zelfs in het Poolse Auschwitz wordt tot op de dag van vandaag gestreden over de vraag wie daar nu het meest geleden heeft. Israelische en Poolse gidsen vertellen er soms elk een ander verhaal.
In 1948 werd het glasfabriekje van Jirzi Horak’s vader door de communisten onteigend. Na de val van de Muur in 1991 krijgt hij de fabriek terug. Maar hij krijgt niet alles terug. De huizen die erbij hoorden zijn voor een habbekrats opgekocht door partijkopstukken. De turbine midden op het terrein is vergeven aan een amateur-uitvinder, die dreigt zich met een hooivork toegang te verschaffen. Jirzi begint een hopeloze strijd in het dorp om de fabriek weer op te starten. Maar het dorp is op zijn hoede. De communisten van toen zitten weer gewoon vooraan in de kerk. Niemand wil nog aan de vernedering van 40 jaar communisme herinnerd worden. Hoogstens die ene partijvoorman, die – nog altijd op dicteersnelheid – roept dat hij zich nergens voor hoeft te schamen.
Wat nu een grote Brusselse moloch is, een blikkerend glazen kantoorcomplex, begon ooit met een klein groepje idealisten in Luxemburg. Het doel was glashelder: Nooit meer oorlog! Leve de beschaving! De kinderen van de geestelijke vaders van de Europese beweging waren de eerste echte Europeanen. Drie van hen zijn nog bevriend en vertellen over dat eerste Europese schooltje, de droom van hun ouders toen. Wat is er over van die oorspronkelijke Europese idealen? Gaat het alleen nog maar om de economie? Waar staat Europa voor? Die vraag zorgt voor dagenlange verwarring in het glazen Europa van Brussel. Om de Europese gedachte aan de man te brengen, laten de PR-mensen van de Europese Unie in Kosovo een Europa-circus rondtoeren, een media-roadshow die de burgers ertoe moet brengen de Europese idealen te omarmen. Een postmodern beschavingsoffensief in een land waar niemand nog de straat opgaat zonder voortdurend over zijn schouder te kijken.
Heel Nederland stond te trappelen om na de Hongaarse opstand van 1956 een vluchteling uit het door de Sovjet-Unie zo bruut onderdrukte land op te nemen. Ook in het ouderlijk huis van Geert Mak nestelde zich een Hongaars echtpaar met wat koffers op zolder. Het zou er maanden naar goulash ruiken. Het was het hoogtepunt van de Koude Oorlog. Chroestjov had kort tevoren in een rede erkend dat er onder Stalin 'massamoorden' hadden plaatsgevonden. Hij sprak van een 'terreurbewind'. Het was een grote schok voor de gelovigen in heel Oost-Europa: de Grote Leider bleek een meedogenloze tiran. In Polen en Hongarije kwamen de burgers in opstand. In Budapest liep een vreedzame demonstratie uit op een heuse volksopstand. In het stadje Mosonmagyarovar schoot het leger op de demonstranten, waarna in hevige straatgevechten een aantal van de schutters door de bevolking werd gelynchd. Op 4 november 1956 sloegen Russische tanks de opstand hardhandig neer. Sindsdien regeerde in Mosonmagyarovar de angst en ook na de val van het communisme zou het nooit meer zo worden als het was geweest.
De ene kolonie na de andere verovert zijn onafhankelijkheid na de Tweede Wereldoorlog. Toch roept president De Gaulle in een beroemde toespraak in 1958: “L’Algérie, c’est la France!”. Toch stapte het Franse leger na een jarenlange guerrillastrijd op. Tot grote woede van de “Pieds Noirs”, de nakomelingen van arme sloebers uit heel Europa die hun geluk hadden gezocht in de Franse kolonie. Die moesten vluchten naar Frankrijk, een land waar ze vaak nog nooit geweest waren. De stokoude generaal Aussaresses was de eerste die een boekje open deed over de manier waarop de Fransen probeerden om Algerije te behouden. Hij verloor meteen zijn medailles. Maar zijn martel- en contraguerrilla-technieken zouden de blauwdruk vormen voor de latere ‘War on Terror’ van George W. Bush.
Het verhaal van oud-Stasi-officier Hagen Koch, die op de Friedrichstrasse de plek laat zien vanwaar hij als 21-jarige soldaat met witte verf een dikke streep door de stad moest trekken. Precies op die streep zou in de weken daarna de beroemde Berlijnse muur verrijzen. Het was een wanhopige poging van de DDR-leiding om de uittocht naar het westen te stoppen. De DDR werd een reservaat, waar achter prikkeldraad en wachttorens gesleuteld werd aan de nieuwe "socialistische mens". Hagen Koch zou bij de bouw van verschillende generaties Muur betrokken zijn. Steeds nieuwe pogingen om het "reservaat" nog beter van de buitenwereld af te sluiten. In dat DDR-reservaat kreeg filmregisseur Winfried Junge de opdracht om het ontstaan van die "nieuwe mens" op film vast te leggen. Hij begon op een schooltje in het modeldorp Golzow, waar hij een groepje kinderen zou blijven volgen. Meer dan 40 jaar, 18 films lang. Maar van de uitverkoren kinderen bleken er maar weinigen voor "nieuwe mens" in de wieg gelegd. Of het moest Gudrun Klitzke zijn, de dochter van een van de belangrijkste politieke leiders van het dorp. Zij schopte het zelfs tot burgemeester. Maar met de val van de muur in 1989 kwam aan de droom van die "nieuwe mens" een abrupt einde. En tegen de nieuwe spelregels die na de Duitse eenwording gingen gelden, bleken Gudrun en de meeste inwoners van het DDR-modeldorp niet opgewassen.
Voor de inmiddels roemruchte jaren zestig is Geert Mak zelf natuurlijk de ideale hoofdpersoon. Die kwam in 1965, zoals hij zelf zegt als "braaf gereformeerd speculaasje" uit Friesland naar het woeste en woelige Amsterdam om daar te gaan studeren. Middenin de tijd van hippies, provo, revolutie en vrije sex, maar ook van Vietnamprotesten, opstand tegen het gezag en baas in eigen buik. Mak reist door zijn eigen geschiedenis, van Amsterdam naar Frankrijk en Duitsland. Over de noodzakelijke afrekening met het recente verleden, de oorlog en de verstikkende jaren vijftig. De samenleving kraakte in haar voegen. Van het vrolijke Amsterdam naar de Parijse studentenopstand van 1968 en ten slotte naar Duitsland waar het protest vergeleken met Amsterdam zo "humorloos" was, eerder verbeten en grimmig dan "ludiek". Hier zou ook het eerste dodelijke slachtoffer vallen in de confrontatie met de politie. "Als ik mezelf, zoals ik toen was, nu zou tegenkomen, zouden we flink ruzie gekregen hebben", zegt Mak nu. "Vooral over mijn politiek toen wat simpele kijk".
De twee leiders van de Anjerrevolutie – de coup die de dictator van Portugal ten val bracht – waren in alles elkaars tegenpool. Vitor Alves was de bedachtzame, bij wie de jarenlange koloniale oorlog in Afrika zijn sporen had achtergelaten. Otelo Saraiva de Carvalho was de typische revolutionair, charmant en met een vlotte babbel. Allebei betaalden ze een hoge prijs voor hun deelname aan de staatsgreep. Vitor moest zijn eigen schoonvader verraden, die onder de dictator opperbevelhebber was van de marine. Otelo werd zo links dat zijn eigen kameraden zich gedwongen zagen hem gevangen te zetten. Na de coup droomden ze in Portugal even van een land waarin alles van iedereen zou zijn. Boeren bezetten het land van de grootgrondbezitters, arbeiders de fabrieken. Maar lang zou het linkse avontuur niet duren.
Op 18 oktober 1977 kwam er een eind aan een krankzinnige kruistocht die West-Duitsland tien jaar lang op haar grondvesten had doen schudden. In de beruchte Stammheim-gevangenis in Stuttgart pleegde de leiding van de Rote Armee Fraktion - Andreas Baader, Gudrun Ensslin en Jan Carl Raspe - zelfmoord. Voor sommigen, zoals RAF-symphatisante Rosemarie Priess, was het alsof ze haar ouders verloor. Voor filmmaker Volker Schlöndorff was het het einde van een illusie. Hoe kon het dat de gewelddadige akties van Baader-Meinhof zo lang op zoveel sympathie mochten rekenen in links-intellectueel Duitsland, maar ook in de rest van Europa? Was dat alleen maar toe te schrijven aan de (late) verwerking van de oorlog? En wat was de rol van Oost-Duitsland? De actieve RAF-leden kregen er schietoefeningen en les in springstof-techniek. Er zou een speciaal deurtje zijn geweest in de Berlijnse Muur, waardoor de RAF-leden er vrij in en uit konden. De Stasi bood een aantal moegestreden RAF-leden onderdak aan in de DDR. Daar begonnen ze onder valse naam een nieuw leven als brave Oostblok-burger. Pas na de val van de muur werden ze ontdekt.
Voor "Rooie Danny" – de bijnaam van de militante stakingsleider Dave Douglass uit het Engelse mijnwerkersdorpje Hatfield – was het in 1984 erop of eronder. Margaret Thatcher wilde voor eens en voor altijd de macht van de vakbonden breken. En Douglass wist dat ze daarvoor een keiharde strijd zou aangaan met het mijnwerkersgilde. Het werd een bloedige staking die op zeker moment het karakter kreeg van een binnenlandse oorlog, met ware veldslagen. Duizenden bobbies en mijnwerkers sloegen voor het oog van de televisie-camera's op elkaar in. Thatcher's pers-secretaris Sir Bernard Ingham windt er achteraf heen doekjes om: Het was een strijd om de macht. Who is ruling Britain? That is the question. De vakbonden of de minister-president? Op een gegeven moment sprak Thatcher zelf over de mijnwerkers als The Enemy Within – de Vijand van binnenuit. Een benaming die mijnstaker Pat Bennett diep griefde. Want hij was niet vies van een robbertje vechten, maar het ging tenslotte om zijn baan en zijn gezin. Uiteindelijk won Thatcher de strijd en moesten de mijnwerkers onverrichterzake weer aan het werk na een jaar van ontberingen, honger en kou. Veel van de mijnen gingen dicht. In Hatfield kunnen de oud-mijnwerkers hun collega’s die toen tijdens de staking tóch aan het werk gingen nog steeds niet vergeven.
In 1986 vloog een deel van de kerncentrale in het Oekraiense Tsjernobyl de lucht in. Grote radioactieve wolken trokken over heel Europa. De autoriteiten probeerden de ramp dagenlang voor de buitenwereld en de eigen bevolking verborgen te houden. Het ongeluk zou het einde van de vermolmde en verstarde Sovjet-Unie inluiden. Igor Kostin was de eerste fotograaf die de verwoeste centrale fotografeerde. Hij is ook een van de weinige journalisten van toen die de dodelijke dosis radioactieve straling heeft overleefd. Vasili, de man van Ludmila Litvinjenko, was een van de brandweermannen die direct na de ramp de brand probeerde te blussen. 17 dagen later overleed hij in een ziekenhuis in Moskou. Zijn lichaam viel letterlijk uit elkaar. Zijn vrouw Ludmila was zwanger toen, de baby zou het niet overleven. Rondom Tsjernobyl is een gebied met een straal van 30 km rondom de centrale tot verboden zone verklaard. Voor honderd, duizend of misschien wel 20.000 jaar - niemand weet hoe lang. Een aantal van de oude bewoners is inmiddels illegaal naar hun boerderijtjes teruggekeerd. En in de reisburo's van Kiev kun je - als je zou willen - inmiddels dagreizen boeken naar de centrale en de verlaten spookstad Prypiat.
Op eerste Kerstdag 1989 werden de boerendictator Nicolae Ceausescu en zijn vrouw Elena na een klungelig proces, dat nog geen twee uur duurde, tegen de muur gezet en doodgeschoten. Het werd allemaal gefilmd en wereldwijd op tv uitgezonden. Met deze schokkende standrechtelijke executie rolde Roemenië totaal onvoorbereid het kapitalisme binnen. Twee van de soldaten uit het vuurpeleton vertellen in detail hoe die executie toen in zijn werk ging. Eén van hen, Lourentiu Stefanescu, is nu een succesvol zakenman met acht winkels. En hij is niet de enige die goed geboerd heeft na de revolutie. Maar veel van zijn landgenoten verdienen tegenwoordig minder dan 150 euro per maand en verlangen terug naar de goeie oude tijd van Ceausescu. Het lijkt alsof ze voor het gemak de onderdrukking en voedselschaarste uit die tijd vergeten zijn. De dissidente dichter Mircea Dinescu kondigde in 1989 op de tv giechelend de nieuwe vrijheid aan. Nu is hij teleurgesteld over de resultaten van de "revolutie": In de parlementszaal zitten dezelfde gezichten als 20 jaar geleden. En volgens Dinescu hebben vooral zij hun zakken goed gevuld.
Stanislav Shuskevitsj was eigenlijk gewoon hoogleraar natuurkunde aan de universiteit van Minsk in Wit-Rusland. Hij had niks met politiek. Maar tijdens een avond vol vrolijkheid haalden vrienden hem over zich kandidaat te stellen voor de Opperste Sovjet. Met een hoofd vol wodka beloofde hij zich niet terug te zullen trekken, als hij onverhoopt gekozen zou worden. Tot zijn stomme verbazing werd hij de dag erop gekozen en voor hij er erg in had, was hij president van Wit-Rusland. Vier maanden na zijn aantreden ondertekende hij samen met Boris Jeltsin en de Leonid Kravtsjoek, de premier van Oekraine, een document dat de Sovjet-Unie in een klap opblies. De drie leiders zagen geen heil meer in het voortbestaan van de Sovjet-Unie. Ze werden onafhankelijk. Niet lang daarna werd Gorbatsjov tot ontslag gedwongen. Hij kon geen baas zijn van een niet meer bestaand land. Natuurlijk was de aktie van Shuskevitsj c.s. niet de enige reden waarom de Sovjet-Unie ineenstortte. In de jaren tachtig was onder de nieuwe openheid van Gorbatsjov al een golf van opstandigheid en kritiek ontstaan. Vooral onder de jeugd. Kunstenaars, schrijvers, dichters en muzikanten bekritiseerden het bewind. Het hele communistische system werd op de korrel genomen. De opstandige muzikant Misja Borzykin maakte hit na hit met bijtende titels als "De vis rot bij de kop" of "Pappa is een fascist". Niets was meer heilig. Uiteindelijk maakte het communisme plaats voor de keiharde vrije markt. Leningrad werd St. Petersburg en de rebelse muzikanten van toen werden goed verdienende commerciële artiesten. Maar Borzykin bleef wie hij was. Op zijn kleine eenkamerflatje werkt hij nu aan zijn twaalfde album: "Déja Vu". En met hetzelfde enthousiasme waarmee hij toen het communisme te lijf ging, richt hij nu zijn sarcasme tegen de "KGB-kliek van Poetin".
De Bosnisch-Servische journalist Goran Trkulja ontvluchtte in 1992 de oorlog in Joegoslavië. Werken in zijn vak was er levensgevaarlijk geworden. Hij kreeg asiel in Nederland. Nu, 17 jaar later, onderneemt hij een reis langs zijn voormalige collega’s. Hij heeft een lijst met louter pijnlijke vragen. Waarom bleven ze doorwerken? Probeerden ze serieus te weten te komen wat van belang is? En schreven ze dat ook op? Durfden ze dat, konden ze dat? Kwamen ze daarbij ook maar in de buurt van de waarheid? Over journalistiek als eerstelijns-geschiedschrijving. Met die eeuwig terugkerende vraag: Bestaat er zoiets als de absolute waarheid? Geert Mak en Goran Trkulja reizen gezamenlijk terug naar Nederland. Peinzend over de eeuw die achter ons ligt en de rol van de geschiedenis daarin, zakken ze de Rijn af naar de haven van Rotterdam. Daar wachten twee bekenden uit de serie Geert Mak op: Stalinkenner Orlando Figes en Jörg Friedrich, die een nieuwe, controversiële visie gaf op de geallieerde bombardementen op Duitsland. Aan hen de vraag: Als iets geschiedenis is geworden, is het daarmee dan ook de waarheid?
What does the hijacking of a French aircraft in 1994 have to do with the attack on the Twin Towers in 2001? Could 9/11 have been predicted if we had paid better attention? A search for the omens and the impact of terror by Muslim extremists.
Was the cult of leader around Putin foreseeable? The ban on the extremely popular satirical puppet series Koekli, in which Putin was frequently caricatured, was at least a clue.
Was the misery caused by cowboy capitalism in 2008 foreseeable? Icelandic bankers dragged European savers and their fellow islanders into their downfall. The Icelanders didn't accept it. They were the only country in the world to send the bankers to jail.
Although the war ended in 1995, Bosnia is hopelessly stuck in the past. War criminals sit comfortably on their governing seats and the masses remain silent. When will the silence be broken and can we finally start writing history?
While everyone is looking at Hungary and Poland, Denmark has taken a path of populism and protectionism much earlier. Even the Social Democrats, who saw their supporters shrink, support anti-migration policies. And this policy also has repercussions on Danes with a non-Western background. How did it get so far in Denmark?
It can no longer be denied: we have a major climate problem. The earth is getting warmer and warmer and drastic measures are needed to do something about it. Couldn't we have seen that coming sooner?
Poland has only been a truly independent modern democracy for about thirty years. In search of their own identity, many Poles are seeking guidance in a black-and-white picture of their history. After all, Poles were always heroes or victims. Anyone who wants to add nuance to this image must feel strong in their position.
In 2017 Jeroen Dijsselbloem managed to take on the anger of the Southern European countries with one remark. What is true about his stereotyping of the southerner? Comedian Nuno Duarte investigates the Portuguese psyche. Portugal's economy is growing like cabbage. It is the only European country that is actively bringing in refugees. Because so many Portuguese have sought refuge abroad during the crisis, it could make good use of the labour force. But if things are going so well, why don't refugees and residents want to stay? Furthermore, a portrait of a first Syrian refugee family that was personally brought to Portugal. And a portrait of two friendly nurses. One decided to stay, the other left for England and became nurse of the year in no time. How do they look to the future of this country that was hit hard by the 2008 crisis and now miraculously seems to be recovering?
At one time, boat refugees in distress were helped and received hospitably on the European mainland. Those times are over. Now, thanks to European money, the Libyan coastguard plays gatekeeper on the Mediterranean Sea and deliberately causes people to drown. Captains who do lend a helping hand are regularly taken to court for human smuggling. In this episode Captain Stefan Schmidt, who was arrested in 2004 to his astonishment when he tried to dock in Italy with 37 African drowners. At the time, Abdul Aziz was one of 37 migrants who had saved Captain Schmidt from drowning. Abdul's European adventure disappointed him so much that he now, back in Ghana, visits schools to imprint children that they should stay at home. And Pia Klemp, a young captain of rescue organization Sea Watch, who did not shy away from a strong confrontation with the Libyan coastguard, but is now forced to stay at home. She is facing twenty years in prison for helping her with illegal migration.
Liberated dancing bears dancing for food, a metaphor for how many people died after the fall of communism? After Bulgaria's accession to the EU in 2007, the old tradition of keeping dancing bears was banned by law. The bears went to a brand new bear park, but were not happy with their freedom. They kept dancing in front of the visitors, hoping for a piece of bread. The Polish writer Witold Szablowski saw in the fate of the bears a metaphor for how many people died after the fall of communism. And Roman Janiszak used to be a proud Polish miner. Since the closing of the mines in the nineties he had little left but a longing for the past. The money that Radi, an old Bulgarian bear tamer, got for his bear was quickly depleted. Now he misses the beast. His wife has died, his five children have gone abroad, his grandchildren don't speak his language.
